U nedavno objavljenoj monografiji „Sakralna arhitektura Banjalučke eparhije“, čiji je izdavač Arhiv Republike Srpske u saradnji sa Zavičajnim muzejom Gradiška, tri autora bitno su rasvijetlila ovu tematiku u naznačenom prostoru, od Milanskog edikta do kraja Srednjeg vijeka.

Autori ove bogato ilustrovane publikacije, arheolog Bojan Vujinović, teolog Slavoljub Lukić i istoričar Marko Janković, naglasili su da to predstavlja ključno poglavlje, koje jasno govori o razvoju crkvenog života.

– Bazilike, manastiri, manastirišta i crkvišta na teritoriji Banjalučke eparhije svjedoče o više od 1.500 godina pravoslavne crkve na jasno ograničenom prostoru. Oblast koja je administrativno pripadala ovoj eparhiji, od njenog osnivanja 1900. godine, obuhvatala je uglavnom područje Bosanske Krajine, čiji prvi pomen nalazimo 1593. godine u zapisu iz manastira Podmalinsko u Crnoj Gori – kazao je za Srpskainfo teolog Slavoljub Lukić.

Bazilike

Prve bazilike na teritoriji Banjalučke eparhije, podsjeća arheolog Bojan Vujinović, sagrađene su nakon Milanskog edikta, u drugoj polovini četvrtog i prvoj polovini petog vijeka.

– O tome svjedoče materijalni ostaci sakralnih građevina pronađenih na području Banjaluke, Prijedora, Laktaša, Novog Grada i Kotor Varoša. Posebno je značajan ranovizantijski grad Balkis, pronađen u Bakincima kod Laktaša, sa tri bazilike, koji je najvjerovatnije predstavljao episkopsko sjedište – smatra Vujinović.

Naglašava da su najstariji materijalni tragovi srednjevjekovnog manastira na području Banjalučke eparhije pronađeni u Gornjim Kijevcima, blizu Gradiške, na lokalitetu Manastirište-Karanovac. Oni se dovode u vezu s periodom 13. vijeka, a tragovi srednjevjekovne nekropole, formirane oko manastirske crkve, ukazuju na raniji period, 11. i 12. vijek. Takođe, kaže Vujinović, u Kijevcima i cijelom Potkozarju, odnosno na području Banjalučke eparhije je i veliki broj manastirišta i drugih crkvenih, sakralnih objekata.

Manastiri

Na području Banjalučke eparhije nalazi se šest manastira: Gomionica, Krupa na Vrbasu, Liplje, Moštanica, Osovica i Stuplje.

– Među najstarijim sačuvanim srednjevjekovnim manastirima na području Banjalučke eparhije svakako je Krupa na Vrbasu, ispod srednjevjekovnog grada Vrbasa. Prvi, posredno sačuvani pisani pomen ovog manastira nalazi se u povelji pape Honorija III, koji navodi više manastira, crkava i manastirskih imanja reda Svetog Vasilija, a među njima i manastir Vrbas – kaže teolog Slavoljub Lukić.

Istraživanja na ovom području, posebno novijeg datuma, dokaz su znamenitog srpsko-pravoslavnog graditeljstva i važan dio za bolje razumijevanje crkvene organizacije i tradicije.

Ključnu ulogu u tome imaju bazilike i manastiri, smatra istoričar Marko Janković.

– Suština monografije je, pored ostalog, nastojanje da ukažemo na trend marginalizacije ovih tema i naših manastira, još u vrijeme Kraljevine, a potom i SFR Jugoslavije. Tada je u BiH postojala drugačija istoriografija, koja nije bila naklonjena istraživanju istorije Srpske pravoslavne crkve. Tada su svi manastiri na području Banjalučke eparhije proglašeni novovjekovnim, bez bilo kakvih dubljih analiza i istraživanja – podsjeća Janković.

On smatra da je intenzivno istraživanje počelo novijeg datuma, povezujući to s nastankom Republike Srpske. U takvom naporu, kazao je Janković, nastala je i monografija “Sakralna arhitektura Banjalučke eparhije”.

Dio ovog arheološkog, sakralnog i duhovnog blaga srpskog naroda je istražen, ali je izvjesno da će obnovom ugašenih manastira, otkrivanjem tragova bazilika i crkvišta, okvir sakralne arhitekture Banjalučke eparhije biti upotpunjen.

Pohvale

Pohvale za monografiju, kao novo i cjelovito djelo, iznijeli su, pored ostalih, jeromonah Metodije Kragulj, nastojatelj manastira Gomionica, protosinđel Teofil Dimitrić, nastojatelj manastira Osovica, Dejan Došlić, asistent na Filozofskom fakultetu Banjaluka, i Bojan Stojnić, direktor Arhiva Republike Srpske.

– Autori monografije su trojica izuzetnih teologa, arheologa i istoričara, koji su dali novu dimenziju važnoj temi iz domena arhitekture Banjalučke eparhije. Ostvarili smo i dobru saradnju sa Zavičajnim muzejom iz Gradiške na polju izdavaštva. Monografija koju ćemo promovisati u Banjaluci, a potom Beogradu, nastala je u povodu osam vijekova autokefalnosti SPC, 120 godina od osnivanja Banjalučke eparhije i stotinu godina od uspostavljanja srpske Patrijaršije – kazao je Stojnić.

(Srpskainfo)