Pekinški institut za genetska istraživanja ne planira otvaranje laboratorije u Bosni i Hercegovini, rečeno je iz te kineske kompanije Radiju Slobodna Evropa, nakon što su institucije iz Republike Srpske najavile otvaranje njenog predstavništva u tom entitetu.

Investiciono-razvojna banka (IRB) Republike Srpske (RS) objavila je krajem maja informaciju o otvaranju laboratorije za medicinska istraživanja, kao predstavništva Pekinškog instituta za genetska istraživanja (Beijing Genomics Institute – BGI), koji je bio pod istragama u nekoliko država.

Vijest o tome objavljena je na web-stranici banke Republike Srpske, uz najavu da bi to trebala biti prva laboratorija u Republici Srpskoj za medicinska istraživanja, poput prenatalnih testiranja i ispitivanja karcinoma.

Za otvaranje laboratorije je, kako je rečeno, zadužen “privrednik iz Kine Junan Čaj, koji je ušao u proces registracije firme u Republici Srpskoj”.

S njim se, na kineskom sajmu krajem maja, delegacija Banke sastala na međunarodnom sajmu u Kini.

Uz vijest je objavljena i izjava ovog privrednika da će to biti “prva kompanija ovakvog tipa u Republici Srpskoj i da je zadovoljan investicionim okruženjem koje Republika Srpska pruža.

Izuzev što su negirali da planiraju otvaranje laboratorije u BiH, iz BGI grupe nisu odgovorili upit Radija Slobodna Evropa (RSE) da prokomentarišu informaciju o kineskom privredniku koji je pokrenuo registraciju firme.

Pažnju svjetske javnosti BGI je privukao u julu 2021. nakon pisanja Reutersa da je prenatalne testove razvio u saradnji sa vojskom te zemlje, što je ta kineska kompanija demantovala.

Ta kompanija označena je i na američkoj crnoj listi, dok su u nekoliko evropskih država, u kojima su korišteni njeni prenatalni testovi, vođene istrage zbog sumnje u zloupotrebu podataka.

Ko je privrednik Junan Čaj?

O detaljima otvaranja laboratorije u Republici Srpskoj, kao i kineskom privredniku koji je predstavljen kao predvodnik tog procesa, RSE nije dobio informacije iz entitetskih institucija.

Iz Investiciono-razvojne banke, kao ni iz Vlade Republike Srpske, nisu odgovorili na upit RSE o najavljenoj investiciji.

Direktor IRB-a Srđan Jovanović kazao je 28. maja, tokom gostovanja na Radio-televiziji Republike Srpske, da je na sajmu u Kini imao sastanak s predstavnikom jedne velike firme, referirajući se na BGI koji ima više od 40.000 zaposlenih.

“Taj čovjek je došao ovdje u Republiku Srosku i otvara firmu u Istočnom Sarajevu. Nije to više nešto što je nemoguće”, kazao je Jovanović.

U Agenciji za unaprjeđenje stranih investicija BiH za RSE su naveli da nemaju informacije o planovima za otvaranje laboratorije BGI grupe, te biznismenu koji će u te svrhe registrovali firmu.

Siniša Berjan, ambasador BiH u Kini, kazao je za RSE da su predstavnici te kineske grupe učestvovali prošle godine na Investicionom forumu Republike Srpske, gdje su “javno najavili potencijalnu saradnju i interesovanje za ulaganja u zdravstveni sektor, uključujući i mogućnost otvaranja laboratorije”.

“Međutim, prema mojim saznanjima, sve je još u nekoj početnoj fazi”, kaže on, ističući da je prije nekoliko mjeseci posjetio sjedište BGI grupe u Kini, kada je iskazana zainteresiranost za “širenje poslovanja u zemljama centralne i istočne Evrope, uključujući BiH”.

Berjan nije odgovorio na pitanje da li je učestvovao u razgovorima sa privrednikom koji je najavljen kao predstavnik BGI grupe.

Istrage u nekoliko zemalja

Pekinški institut dio je šire BGI Grupe, a u regiji posluju u Srbiji gdje su prije pet godine otvorene dvije laboratorije, nazvane “Vatreno oko”.

Osnovne djelatnosti su klinička istraživanja zdravlja ljudi, razvoj i pronalazak novih lijekova, kao i naučna istraživanja biljaka, životinja i mikroorganizama.

BGI, uz ostalo, proizvodi prenatalne testove koji se prodaju širom svijeta, a služe za otkrivanje abnormalnosti fetusa, poput Downovog sindroma.

Pozivajući se na revizije naučnih radova i izjave kompanija, Reuters je u julu 2021. objavio tekst u kome je navedeno da je “BGI razvio test NIFTY u saradnji s vojskom te zemlje”.

Reuters je tada objavio da su savjetnici u Vladi Sjedinjenih Američkih Država (SAD) upozorili da bi ogromna banka genomskih podataka, koju BGI prikuplja i analizira vještačkom inteligencijom u Kini, mogla dati put ka ekonomskoj i vojnoj prednosti.

BGI grupa demantovala je navode o zloupotrebi DNK podataka i saradnju s kineskim vlastima, ističući da je test razvila sama, a ne u partnerstvu s kineskom vojskom.

Američke sankcije

Nekoliko podružnica BGI grupe od 2020. su uvrštavane na američku crnu listu zbog navodnog kršenja prava manjinske muslimanske zajednice Ujgura u Kini.

Ministarstvo trgovine SAD-a tada je, kao razlog, navelo pomaganje u provođenju “genetskih analiza za dalju represiju” Ujgura i pripadnika drugih muslimanskih manjina u Kini.

Označavajući je kao civilnu kompaniju koja sarađuje vojskom, američko ministarstvo odbrane stavilo je BGI na “crnu listu” u oktobru 2022., zabranjujući time američkim kompanijama i pojedincima da u nju investiraju novac.

Saradnja s BGI-om bila je i povod za istrage u nekoliko evropskih država, među kojima su Slovenija, Njemačka i Estonija, zbog sumnje o navodnim zloupotrebama genetskih podataka iz prenatalnih testova, o čemu je ranije pisao RSE.

Iz BGI grupe su za RSE ponovno demantovali optužbe o zloupotrebi podataka, ističući da su estonske vlasti obustavile istragu dok im nije poznat nikakav službeni zaključak istrage slovenskih ili njemačkih vlasti.

“BGI grupa pridržava se strogih standarda u informacijskoj sigurnosti, uključujući usklađenost s Opštom uredbom o zaštiti podataka (GDPR)”, naveli su, referirajući se na uredbu, koja je 2016. usvojena na nivou Evropske unije (EU), a štiti prava na zaštitu podataka o ličnosti državljana EU.

BiH bez adekvatne regulative

Iako u BiH nije zvanično otvoreno predstavništvo kineske kompanije, njene usluge, prvenstveno prenatalnog testiranja, moguće je dobiti putem predstavnika kompanija koje su registrirane u zemljama EU.

Specijalista genetske medicine Rijad Konjhodžić kaže za RSE da su zemlje poput BiH, koje nemaju zakone, a ni kapacitete da genetski materijal zadrže unutar svojih granica, atraktivne stranim kompanijama.

Genetski podaci su blago i prodaju se za ogromne pare. To što ih mi spremno nudimo drugima je katastrofalno. Godinama se borimo da ništa od toga ne ide iz BiH i da imamo svoje kapacitete, ali su vlasti gluhe za to”, kaže on za RSE.

Ističe da velike svjetske kompanije u BiH imaju predstavnike u BiH koje naziva ‘trgovačkim putnicima’, a koji krv i ostale materijale za testiranje šalje u zemlje poput Kine, Poljske Italije, SAD-a.

“Potpiše se tu da se neće ni za šta drugo koristiti, ali niko od njih ne kaže da neće prodavati te podatke. Oni su moć i prodaju se velikim softverskim kućama koja prave algoritme. Oni koji su povezani s vladama, a osobito onima poput kineske koje nisu demokratske, mogu to da iskoriste za različite stvari, ne za naučni rad ni dostignuća”, kaže on.

Bosna i Hercegovina nema zakonsku regulativu koja uređuje oblast genetskog istraživanja. Također, nema ni propisa koji bi uredili oblast uvoza ili izvoza, pa taj materijal, kaže Konjhodžić, iz BiH izlazi bez ikakvih prepreka.

“Svake godine iz BiH izađe, sigurno, 15.000 uzoraka za prenatalno testiranje. Ne može to biti na crno, jer ne postoji regulativa, a sve što nije striktno zabranjeno to znači da je dozvoljeno”, kaže on.

Iz Agencije za zaštitu ličnih podataka BiH za RSE su naveli da u proteklim godinama nisu suočavali sa slučajevima zloupotrebe genetskih podataka.

Zaštita genetskih podataka spominje se, tek, u novom Zakonu o zaštiti ličnih podataka, koji je stupio na snagu u martu ove godine, kao rezultat obaveze usklađivanja s GDPR-om.

Tako je Zakonom, među ostalim, zabranjena obrada genetskih podataka u svrhu identifikacije osoba, uz izuzetak nekoliko slučajeva za koje je potrebna njihova saglasnost.

U tom zakonu je navedeno da se posebnim zakonima mogu uvesti dodatni uslovi, uključujući i ograničenja u odnosu na obradu genetskih podataka.

Prema prvim zvaničnim procjenama Centralne banke BiH, rast potencijalnog BDP-a nije značajno ubrzao skoro dvije decenije.

Kako se navodi u saopštenju Centralne banke, prosječna istorijska stopa rasta potencijalnog BDP-a za period 2008-2024. godina procijenjena je na 2,4%.

“Korištenjem metodologija procjene standardnih za većinu centralnih banaka, posebno u zemljama sličnog nivoa razvoja, CB BiH je procijenila potencijalni BDP i BDP jaz za istorijski period od 2008. godine i trenutni srednjoročni projekcijski horizont. Procjene prema različitim metodologijama su konzistentne, što smatramo znakom njihove pouzdanosti, a zvanična je i metodološki uporediva s procjenama za zemlje članice EU”, naveli su.

Dodali su da trenutno procjenjuju da godišnja stopa rasta potencijalnog BDP-a u 2025. godini iznosi 3,6%.

“Pri ovoj stopi rasta potencijalnog BDP-a i našoj projekciji rasta realnog BDP-a, BDP gap je blago negativan (-0,1% ispod projiciranog realnog BDP-a). Uz prosječnu stopu rasta potencijalnog BDP-a u srednjoročnom projekcijskom horizontu od 3,5% i naše projekcije rasta realnog BDP-a za isti period, očekujemo da će se BDP jaz polako zatvarati”, istakli su iz Centralne banke BiH.

Naveli su da trenutno procijenjena stopa rasta potencijalnog BDP-a nije dovoljna za dugoročno održiv rast i snažniju realnu konvergenciju ka EU.

“Strukturne reforme na tržištu rada, uključujući i one koje podstiču jače angažovanje neaktivnog radno sposobnog stanovništva, u kombinaciji s mjerama za povećanje produktivnosti, imaju značajan potencijal za podizanje dugoročnog rasta potencijalnog BDP-a u BiH”, istakli su iz CB BiH.

Ekonomista Igor Gavran kaže za “Nezavisne novine” da su podaci “razočaravajuće realni” ili “realno razočaravajući”.

“Naime, jako dugo smo slušali potpuno nerealne tvrdnje političara o rastu BDP-a zasnovane na prosjeku koji je uključivao i godine neposredno poslije rata kada smo naravno imali visoke stope rasta ne zato što smo se razvijali, nego praktično “uključivali” privredu koja je bila potpuno mrtva. Slično je bilo i s fiktivnim prilogom ulaganja kada smo poklanjali kompanije u privatizaciji za bagatelne iznose, ali se to knjižilo prema njihovoj knjigovodstvenoj vrijednosti i prikazivalo kao multimilionska ulaganja (najekstremniji primjer je Birač Zvornik, gdje su glorifikovani tzv. ulagači iz Litvanije, a svi znamo kako je to u stvari bilo)”, ističe Gavran.

Prema njegovim riječima, ukratko, procjene CB BiH su realne i porazne, a stope rasta koje bi BiH omogućile da bilo koga stigne, a i to tek kroz decenije kontinuiranog rasta i razvoja, morale bi biti daleko, daleko veće.

“Iskreno, koliko god se to činilo nedostižnim, bez dvocifrenih stopa rasta mi se nemamo čemu nadati i ostajemo trajno zakovani na dno evropske ekonomije. Jednostavno, nama trebaju ne samo reforme, nego maltene ekonomska revolucija da bismo sve ove decenije zaostajanja nadoknadili. A ne vidimo nikakve naznake, čak ni prioritizaciju ove teme, a kamoli konkretne akcije u tom smjeru”, zaključio je Gavran.

Dok vlasti u Bosni i Hercegovini raspravljaju o nebitnim temama, podgrijavaju nacionalne tenzije i glume zabrinutost za narod – niko se ne bavi stvarima koje su zaista važne za građane i privredu ove zemlje, rekao je Ivan Begić, direktor TOK TV iz Banje Luke.

U 2025. godini, BiH i dalje nema zvaničan, jedinstven sistem za mjerenje gledanosti televizija, a ovo što imamo je na rubu naučne fantastike, kriminala, kaže on.

“To znači da ne postoji nijedna validna brojka koja pokazuje ko zaista gleda koga. Umjesto istine – imamo samoproglašene “najgledanije”, izmišljene procente i politički pogurane medije, a onda i nelojalnu, ali ono što je tragičnije i nelegalnu konkurenciju. Ako uzmete samo parametar društvenih mreža koliko ljudi pogleda na primjer naše informativne emisije, a onda uzmete zvanična istraživanja dođete do zaključka da je neko lud ili mu noge smrde”, dodaje Begić.

Ko profitira u ovakvom haosu? Oni koji znaju da varaju, dodaje on i kaže:

“A gube svi ostali – nezavisni mediji, oglašivači koji ulažu novac na slijepo, i građani koji ostaju bez kvalitetnog programa jer tržište ne nagrađuje kvalitet već podobnost.

Vrijeme je da se vlasti u ovoj zemlji prestanu baviti glupostima i međusobnim optužbama, i počnu raditi svoj posao. Hoćemo brojke. Hoćemo fer tržište. Hoćemo sistem.

Nećemo više da šutimo dok se profesionalni mediji guše u tišini, a laž i politika dijele reklamne budžete. Znamo da nam političari i nisu naročite pameti, pa ako već nisu neka Zakon i pravilnike prepiđu iz susjedne Srbije ili Hrvatske”, kaže Begić.

Ako niste sposobni riješiti ovako jednostavnu stvar – recite javno da vas to ne zanima. Jer narod zaslužuje da zna ko ih informiše, a ko ih samo kupuje, poručuje on.