Posljednji preživjeli zatočenici ustaškog koncentracionog logora Jasenovac počeli su proboj 22. aprila 1945, prije 80 godina kako bi se spasili iz te “fabrike smrti”, najveće na jugoistoku Evrope.

U proboj je iz logora tog 22. aprila 1945. godine, krenulo oko 600 od 1.073 koliko je tada preostalo logoraša u logoru Ciglana u Jasenovcu.

Tog dana, ili prethodne večeri, pošto je postalo nesumnjivo da ih očekuje neizbježna smrt, jedan broj logoraša se odlučuje na proboj. Od 600 koliko je krenulo u proboj, preživjelo ih je najviše 169.

Istog dana u bijeg su krenuli i zatočenici drugog dijela logora, Kožare. Od njih 147 koliko je krenulo u proboj, samo je 11 preživjelo.

Proljeća 1945. marta i aprila, sporovođena je sistematska likvidacija logora. Saveznička avijacija bombardovala je logorski kompleks u više navrata, i pojedini objekati su uništeni.

Uprava, na čijem čelu se nalazio Vjekoslav Maks Luburić, zapovjednik tzv. ustaške obrane, naredila je zatim da se pobiju svi zatočenici, a logor minira, kako bi bili uklonjeni tragovi sistematskog zločina.

Likvidarni su zatočenici, uništavana arhivska građa, sva dokumetacija, objekti, sve ono što bi moglo biti svedočanstvo, pokazatelj, dokaz, šta se na prostoru koncentracionog logora događalo.

Dok je jedan broj ustaškog osoblja minirao objekte, drugi su palili barake i dokumetaciju, ostali su ubijali zatočenike, da ne bi bilo živih svjedoka.

Oni koji su posljednjem periodu pristizali u logor nisu ni uvođeni nego su odmah po prispijeću ubijani, uglavnom na Savi.

Hrvatski ustaški logor Jasenovac, nerijetko je nazivan i “balkanski Aušvic”. Bio je to sabirni, radni, kažnjenički i zarobljenički logor.

“Radni logor Jasenovac”, kako ga naziva hrvatska državna administracija, bio je stratište za Srbe, Rome i Jevreje, svih uzrasta, polova, životne dobi, socijalnih, obrazovnih i drugih profila, kao i za antifašiste, pomagače i simpatizere Srba, Roma i Jevreja.

Sistem logora Jasenovac bio je zloglasan po varvarskim metodama i velikom broju žrtava.

Jasenovačka fabrika smrti radila je od avgusta 1941. do aprila 1945. punih 1.337 dana. Tu su sistematski odvođeni civili, neželjeno stanovništvo, prečesto sasvim mirni građani koji nikakve veze ni sa politikom ni sa ustanicima nisu imali, ali su pripadali, po ustaškim nazorima, etničkim grupama koje je trebalo odstraniti.

Profesor Gideon Grajf, istoričar specijalizovan za Holokaust i autor izuzetno značajne monografije “Jasenovac – Aušvic Balkana – Ustaška imperija okrutnosti”, navodi da je Jasenovac bio “daleko brutalniji od Aušvica”.

U procesu “pročišćenja hrvatske nacije”, srpska djeca su ubijana, zajedno sa odraslima.

Tokom četiri godine, između aprila 1941. i maja 1945. godine, u ustaškoj NDH ubijeno je 73.316 mališana. Tokom Drugog svjetskog rata, jedino mjesto u cijeloj Evropi u kojem su postojali specijalni logori za djecu bila je Hrvatska.

Samo od decembra 1941. do aprila 1942. godine ustaše su ubile 19.544 dječaka i djevojčice srpske nacionalnosti, a njihovi identiteti utvrđivani su kasnije.

Ubijani su, prema svjedočenjima, na najstrašnije načine i umirali su, takođe, više nego odrasli, od bolesti, izgladnjelosti, žeđi i smrzavanja.

Mnoga djeca ubijena su u Jasenovcu i sredinom septembra 1942. godine. Tijela djece dovožena su sa 15 zaprežnih kola u ciglanu i spaljivana. Slična sudbina zadesila je i 300 djece koja su pogubljena u Gradini u oktobru iste godine.

Ogroman broj djece, oko 12.000, spasen je od ustaškog pogroma zahvaljujući Diani Budisavljević i desetinama plemenitih ljudi koji su joj pomogli.

Broj žrtava u koncentracionom logoru Jasenovac nikada nije tačno utvrđen.

Logorska arhiva je dva puta uništavana – početkom 1943. i u aprilu 1945. godine.

Zemaljska komisija Hrvatske, osnovana 1945. godine, konstatovala je u izvještaju Međunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu da je broj žrtava između 500.000 i 700.000.

Njemački generali iz Drugog svjetskog rata davali su veoma različite podatke o broju ubijenih Srba u NDH, ali zajedničko im je to da svi pominju stotine hiljada stradalih.

Aleksander Ler je još 1943. godine govorio o 400.000 ubijenih Srba, Lotar Renduli, njemački general-pukovnik, navodi da je ubijeno oko “500.000 pravoslavaca”, general Herman Nojbaher pominje “više od 750.000 ubijenih”, a SS general Ernst Fik – 600.000.

Nakon Drugog svjetskog rata, u namjeri da izjednače žrtve i zasluge za oslobođenje zemlje, komunističke vlasti činile su sve da se Jasenovac pominje što manje.

O najvećem stratištu u NDH nisu snimani filmovi niti rađeni serijali, a lider komunista Josip Broz Tito nikada nije otišao u Jasenovac.

Nikola Butulija iz Trebinja niz godina se bavi duborezom, u njegovoj radionici od drveta nastaju prava umjetnička djela poput ikona, ikonostasa i crkvenih mobilijara, pa njegovi radovi ukrašavaju brojne domove i hramove u Hercegovini i šire.

Butulija za Srnu kaže da je samouk duborezac, odnosno sam je usvajao vještine i znanja o umjetničkom rezbarenju.

Ovim oblikom primijenjene umjetnosti počeo je da se bavi prije desetak godina, kada ga je vladika Grigorije uputio u radionicu manastira Tvrdoš, gdje je počeo da radi duborez.

“Poslije toga sam izrađivao predmete za manastir Duži, Petropavlov manastir, manastir Tvrdoš, a nakon toga sam počeo da radim i ikone. Ne znam koliko sam ikona uradio, radim i po narudžbi, dogovorim se sa ljudima o motivima koje žele”, priča Butulija.

Prema njegovim riječima, veoma je bitna ljubav prema ovoj vrsti umjetnosti da bi se radovi uspješno i na kvalitetan način završili, prenosi Srna.

O načinu na koji različiti nivoi opštinske vlasti štite izvorište Bioštice, a samim tim i 90 postotno vodosnabdijevanje građana Sokoca pitkom vodom najbolje ilustruje činjenica da se u prvoj vodozaštitnoj zoni nalazi niz smetljišta kao i ilegalna deponija otpada. Međutim, odlaganje otpada samo je jedan segment izostanka zaštite ovog područja.

Taj problem nije zaobišao ni Sokolac, u kome je u poslednje vrijeme primjetan sve veći broj nelegalnih deponija, naročito imajući u vidu probleme sa kojima se suočava JKP „Sokolac“.
Da Sokolac ima sve veći problem sa nelegalnim deponijama svjedoči nam jedan Knežinac.

„Ljudi u Maluš dovoze smeće pa isti pale trujući ljude. Zamislite taj bezobrazluk u sred šume, na par kilometara od izvora pijaće vode. Komunalno preduzeće je prekinulo i smanjilo usluge zbog problema u samom preduzeću. Potrošači isto odvoze na razne lokacije i odlažu, naravno bilo je toga uvijek ali ne u ovim mjerama“, sa ogorčenjem priča stanovnik Knežine koji želi ostati anoniman.
– Kontejneri postavljeni unazad nekoliko godina, služe da potrošači konstantno tu dovoze otpad, a s’ obzirom da je količina istog povećana zbog novonastale situacije, a da Šumsko gazdinstvo „Romanija“ nema kapacitet da redovno servisira (vrši pražnjenje i odvoženje smeća iz pomenutih kontejnera), dolazimo do toga da se smeće u istima počinje paliti, što stvara strašno neugodne mirise ili ti smrad. A i kada se odvozi iz istih, to je sačuvaj Bože. Mada je u našoj maloj opljačkanoj Republici nažalost sve sačuvaj Bože, zaključio je on.

Sudeći po fotografijama koje nam svakodnevno pristižu, može se zaključiti da Sokolac gori, a načelnik se češlja.
Kada se na sve ovo doda nezapamćena sječa šume u poslednjih nekoliko godina u Maluši i na širem području Knežine, zbog čega je primjetno njeno sušenje, jasno je da će se stanovništvo Sokoca suočiti sa brojnim izazovima u vremenima koja su pred nama.